Συνέντευξη του κ. Παπακωστόπουλου στην κα. Τζίνα Παπαντωνοπούλου-Καρατζά (περιοδικό ΣΥΝήΓΟΡΟΣ)

Μιλήστε μας για το σημείο εκκίνησης της Δικηγορικής εταιρίας CPA LAW.

H δικηγορική μας εταιρία ιδρύθηκε από δικηγόρους που εργαζόμασταν στην KPMG ως φορολογικοί σύμβουλοι. Πριν την ίδρυσή της εταιρίας μας εγώ μάλιστα ήμουν tax partner της KPMG. Βλέποντας όμως τις διεθνείς τάσεις και εξελίξεις στον χώρο, αποφασίσαμε το 2001 να συστήσουμε τη δική μας δικηγορική εταιρία, ως ανεξάρτητη οντότητα, εγχείρημα που ήταν πράγματι δύσκολο και για τις δύο πλευρές: Διότι η ανεξαρτητοποίηση σήμαινε για μεν την KPMG την απώλεια του ιδιαίτερα επιτυχημένου «φορολογικού» της τμήματος -αφού αυτό τότε αποτελούταν κυρίως από νομικούς- , για δε όλους εμάς που ανεξαρτητοποιούμασταν το να «φύγεις» από μία εταιρία σαν την KPMG και να ξεκινήσεις από το μηδέν ήταν ένα σημαντικό ρίσκο. Και για εμένα προσωπικά, η απόφαση να αποχωρήσω τότε από partner της KPMG και να πω «ωραία, πάμε να ανοίξουμε … δίπλα» ήταν δύσκολη. Επιλέξαμε να βγούμε από την ασφάλεια του status που απολαμβάναμε μέχρι τότε εντός της KPMG και να επιχειρήσουμε κάτι που για τα δεδομένα της εποχής δεν ήταν συνηθισμένο στην Ελλάδα. Ο κόσμος στην Ελλάδα δεν ήταν ακόμα εξοικειωμένος με την έννοια της δικηγορικής εταιρίας. Ήξερε και εμπιστευόταν τα γνωστά παραδοσιακά δικηγορικά γραφεία. Τον Παπακωστόπουλο δεν τον ήξερε κανένας ως δικηγορικό γραφείο. Και ναι. Ήταν δύσκολη η απόφαση. Και τελικά την πήραμε διότι εμπιστευθήκαμε το ένστικτό μας. Βλέπαμε τις προοπτικές. Και σήμερα λέμε «καλά κάναμε». Να σημειώσω δε ότι και για τα διεθνή δεδομένα της εποχής, η κίνηση μας δεν ήταν προφανής. Αποτελέσαμε μάλιστα και την πρώτη ανεξάρτητη δικηγορική εταιρία του Δικτύου της KPMG σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ήταν τότε πράγματι περίοδος εξελίξεων για την αγορά των νομικών υπηρεσιών στην Ελλάδα. Και άλλα δικηγορικά γραφεία άρχισαν τότε να επιζητούν και να σχεδιάζουν την αναδιοργάνωσή τους.

Σωστά. Και δεν ήταν διόλου τυχαίο αυτό. Όσα μεγάλα δικηγορικά γραφεία εκείνη την εποχή αποφασίσαμε να αναβαθμίσουμε τον τρόπο οργάνωσης και παροχής των υπηρεσιών μας το κάναμε απολύτως συνειδητά. Εν πλήρη γνώσει συστήσαμε και τον Σύνδεσμο Δικηγορικών Εταιρειών Ελλάδος. Τα ελληνικά γραφεία οφείλαμε να προετοιμαστούμε για τις εξελίξεις που ήδη διαφαίνονταν. Η είσοδος μάλιστα ξένων δικηγορικών εταιριών στην Ελλάδα, το επίπεδο οργάνωσης των οποίων ήταν σαφώς υψηλότερο από το αντίστοιχο των περισσότερων την εποχή εκείνη ελληνικών γραφείων, ήταν τότε ένα κρίσιμο ενδεχόμενο που μπορούσε να εξελιχθεί σε σοβαρό κίνδυνο για τον Έλληνα δικηγόρο, με την απώλεια πολύ σημαντικού μέρους της δικηγορικής ύλης στη χώρα. Τα ελληνικά γραφεία οφείλαμε να διεκδικήσουμε να διατηρήσουμε τη θέση μας στην ελληνική αγορά των νομικών υπηρεσιών και να αποτρέψουμε το μονοπώλιο των υποθέσεων των μεγάλων επιχειρήσεων από τις ξένες μεγάλες δικηγορικές εταιρίες που θα εισέρχονταν. Έπρεπε να εξελιχθούμε για να επικρατήσουμε. Και τελικά μπορούμε να πούμε ότι αναχαιτίσαμε την είσοδο των ξένων δικηγορικών εταιριών. Και, τουλάχιστον δείξαμε στην αγορά ότι υπάρχουν δικηγορικές εταιρίες, δικηγορικά γραφεία και δικηγόροι στην Ελλάδα που μπορούν να χειριστούν επάξια διεθνείς και σοβαρές υποθέσεις, όπως και οι ξένοι συνάδελφοί τους, υπερκαλύπτοντας ουσιαστικά τις ανάγκες της αγοράς.

Και με την απόφαση αυτή που λάβατε προ 20 ετών, είστε σήμερα μία από τις παλαιότερες ελληνικές δικηγορικές εταιρίες.

Ξεκινήσαμε πριν 20 χρόνια με το όραμα της προοπτικής και σήμερα βλέπουμε ότι καταφέραμε μέσα στο διάστημα αυτό να δομήσουμε μία δικηγορική εταιρία που λειτουργεί σύμφωνα με τα πρότυπα των διεθνών δικηγορικών εταιριών. Και αυτό οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στη συνεργασία μας με την KPMG, στο γεγονός ότι έχουμε διεθνείς πελάτες αλλά και μεγάλες ελληνικές εταιρίες. Είμαστε εκπαιδευμένοι να λειτουργούμε σε επιχειρηματικά
περιβάλλοντα, που σημαίνει ότι μπορούμε να συνεργαστούμε εξίσου αποτελεσματικά όχι μόνο με δικηγόρους, αλλά και με οικονομολόγους, λογιστές, συμβούλους επιχειρήσεων, IT και με όποιους άλλους επαγγελματίες, εντός και εκτός Ελλάδας, απαιτεί η υλοποίηση ενός επιχειρηματικού σχεδίου. Αντιλαμβανόμαστε εύκολα τι θέλει ένας επιχειρηματίας και μπορούμε να τον συνδράμουμε στην επίτευξη του στόχου του, λειτουργώντας συνεργατικά με όλα τα τμήματα της επιχείρησης. Κάθε επιχειρηματικό εγχείρημα είναι συχνότατα σύνθετο, με πολλές πτυχές. Γι’ αυτό για να μπορεί ένας νομικός να προσφέρει αποτελεσματικές υπηρεσίες στην επιχείρηση οφείλει να προσεγγίζει ολιστικά το επιχειρείν, να παρακολουθεί και να αντιλαμβάνεται τις εξελίξεις στο επιχειρηματικό και οικονομικό γίγνεσθαι και να μην περιορίζεται προβάλλοντας τη δικαιολογία «εγώ οφείλω να προσφέρω μόνον τις νομικές μου υπηρεσίες και τίποτα περαιτέρω».

Η δημιουργία ξεχωριστών δικηγορικών εταιριών από τις Ελεγκτικές Εταιρίες την εποχή εκείνη ήταν ένα φαινόμενο που αντιμετωπίσθηκε με αρκετή επιφύλαξη διεθνώς. Ποια ήταν η αντίδραση του ελληνικού νομικού κόσμου στο δικό σας εγχείρημα;

Προτού ακόμα συστήσουμε την εταιρία, επιδίωξα και είχα εκτενή συζήτηση με τον τότε Πρόεδρο του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών. Του εξήγησα θυμάμαι αναλυτικά όλους τους όρους της λειτουργίας της εταιρίας: για το ότι θα είμαστε αυτόνομη και ανεξάρτητη δικηγορική εταιρία και δεν θα ελεγχόμαστε από την KPMG αλλά θα συνεργαζόμαστε μαζί της ως νομικοί της σύμβουλοι ενώ ταυτόχρονα θα παρέχουμε τις υπηρεσίες μας και εκτός αυτής, σε τρίτους δηλαδή πελάτες που μπορεί να έχουν αλλά και να μην έχουν συνεργασία με την KPMG. Σχετικές συζητήσεις κάναμε επίσης τότε και με αρκετούς συναδέλφους. Δεν αντιμετωπίστηκε από την ελληνική αγορά η κίνηση αυτή ως κίνδυνος. Δεν υπήρξε αντίδραση του τύπου «Εισέβαλαν οι ελεγκτικές».

Τι περιλαμβάνει ο σχεδιασμός του μέλλοντος για τη CPA Law ;

Ο σχεδιασμός μας προβλέπει τη διασφάλιση της δυνατότητας να προσφέρουμε τις καλύτερες δυνατές υπηρεσίες στους πελάτες μας, παρακολουθώντας τις εξελίξεις σε όλους τους τομείς που επηρεάζουν το έργο μας και υιοθετώντας γρήγορα τις απαραίτητες αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας μας ώστε να παραμένουμε πάντοτε αποτελεσματικοί στις υπηρεσίες μας. Ο σχεδιασμός μας για το μέλλον δεν εστιάζει σε αύξηση τζίρου.

Xρειάζεται ο δικηγόρος να είναι και μάνατζερ μαζί;

Βεβαίως. Όμως με μια ιδιότυπη διαφορά: στο δικό μας επάγγελμα οφείλουμε πρώτα πίστη στον πελάτη μας και δευτερευόντως πίστη στο γραφείο ή στη δικηγορική εταιρία που δουλεύουμε. Ένας μάνατζερ σε μία επιχείρηση δεν μπορεί να το κάνει αυτό. Οφείλει να μεριμνά πάντοτε πρωτίστως για τα συμφέροντα της επιχείρησης στην οποία εργάζεται.

Η Δικηγορική σας εταιρία έχει μόνο γυναίκες Δικηγόρους. Σύμπτωση;

Όχι δεν είναι σύμπτωση. Οι επιλογές των συνεργατών γίνονται πάντα με αυστηρά κριτήρια. Εκ του αποτελέσματος φάνηκε ότι οι γυναίκες Δικηγόροι ήταν πολύ πιο ώριμες από τους άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας και με πολύ πιο ώριμη επαγγελματική συμπεριφορά σε σύγκριση με εμάς τους άνδρες στην ηλικία ας πούμε των 35 ετών. Μετά, σιγά σιγά σε μεγαλύτερες ηλικίες, τα πράγματα εξισορροπούν, αλλά ήταν γεγονός ότι οι νέες γυναίκες συνάδελφοι υπερτερούσαν: έδειχναν πολύ μεγαλύτερο επαγγελματισμό στον τρόπο αντιμετώπισης των θεμάτων και μεγαλύτερη προσοχή ακόμα και στη λεπτομέρεια. Γι’ αυτό και συνέχισαν αυτές στην εταιρία και σήμερα έχουμε συνεργάτες που είμαστε μαζί και περισσότερο από 20 χρόνια.

Πότε ξεκινήσατε τη δικηγορία;

Πριν από 40 χρόνια περίπου, το 1981.

Πώς επιλέξατε να γίνετε δικηγόρος;

Για να είμαι ειλικρινής δεν επέλεξα να γίνω Δικηγόρος. Απλώς δεν το μετάνιωσα!. Μπορεί να μου άρεσε σε γενικές γραμμές το επάγγελμα, είχε και αίγλη βλέπετε στα χρόνια μου ως μαθητής, μα δεν το είχα επιλέξει. Εγώ είχα διαλέξει την πρακτική κατεύθυνση και ετοιμαζόμουν για γιατρός. Παραμονή προτού δώσω εξετάσεις πανελλήνιες, μία συμμαθήτριά μου από το φροντιστήριο μου λέει «ένας θείος μου χειρουργεί εχινόκοκκο του πνεύμονα στο Ιπποκράτειο, Καθηγητής, έλα να μπούμε στο αμφιθέατρο να τον δούμε». Λέω και εγώ… δεν πάμε, γιατρός θα γίνω, μια χαρά! Πήγαμε εκεί, μια χαρά, δεν αισθάνθηκα τίποτα. Όλα εξαιρετικά. Απλώς σκέφτηκα: “θα περάσω όλη μου τη ζωή μέσα στον πόνο, τη δυστυχία, στα αίματα κλπ.; Δεν θέλω, δεν θέλω”. Το ανακοίνωσα αμέσως στους γονείς μου, οπότε βέβαια έγινε και o σχετικός χαμός στο σπίτι. Δεν άφησα όμως και πολλά περιθώρια. Είπα: εγώ θα κάνω Νομική. Kαι έφυγα κατ’ ευθείαν στο Βέλγιο και πήγα Νομική, γιατί ούτε αρχαία ήξερα, ούτε λατινικά συνεπώς δεν μπορούσα να δώσω πανελλήνιες, διότι για την ιατρική έκανα 3 χρόνια φροντιστήριο σε φυσική, χημεία και βιολογία. Σάλταρε η μητέρα μου. Επανάσταση!

Υπήρξε στιγμή που το μετανιώσατε;

Όχι. Ποτέ δεν το μετάνιωσα. Διότι πραγματικά θεωρώ ότι η δικηγορία είναι το ωραιότερο επάγγελμα του κόσμου. Είναι πραγματικά συναρπαστικό επάγγελμα. Δεν το βαριέσαι ποτέ! Ασκώντας το επάγγελμα του Δικηγόρου μαθαίνεις πώς λειτουργεί η κοινωνία σε όλα της τα επίπεδα, γνωρίζεις ανθρώπους, γνωρίζεις καταστάσεις, γνωρίζεις τα πάντα. Γίνεσαι σοφότερος. Και είναι επίσης εξαιρετικά απαιτητικό ως επάγγελμα από πλευράς προσόντων που απαιτούνται να έχεις. Αν επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τα προσόντα που θα πρέπει να συγκεντρώνει ένας Δικηγόρος για να είναι «τέλειος», θα δείτε ότι τέτοιος Δικηγόρος δεν μπορεί να υπάρξει πουθενά στον κόσμο. Είναι η ικανοποίηση που παίρνεις κάθε φορά που κάποιος ζητά τη συμβουλή σου και σε αμείβει γι’ αυτό, που λειτουργεί σαν μοχλός να εργασθείς και να γίνεις καλύτερος του εαυτού σου.

Ποια ήταν η θέση του Δικηγόρου πριν από 40 χρόνια; Και τι άλλαξε από τότε;

Tην εποχή που ξεκίνησα εγώ, θεωρoύσα ότι αυτό που έκανα ήταν πολύ σημαντικό και ένιωθα ότι αναγνωριζόταν ως σημαντικό και από την κοινωνία. Τώρα οι νέοι Δικηγόροι φοβούμαι ότι δεν το εισπράττουν αυτό. Έχει αλλάξει επί τα χείρω o βαθμός σεβασμού με τον οποίο ο κόσμος αντιμετωπίζει τον Δικηγόρο. Τώρα η αντιμετώπιση που μας επιφυλάσσει ο κόσμος έχει γίνει σχεδόν αρνητική. Ταυτίζουν τον Δικηγόρο με αυτόν που λέει ψέματα. Από την άλλη μεγαλύτερος ήταν και ο αυτοσεβασμός του Δικηγόρου. Ξέραμε ότι οφείλαμε να συμπεριφερόμαστε με έναν συγκεκριμένο τρόπο, σεβόμενοι τους κανόνες δεοντολογίας.

Πού οφείλεται αυτό το πλήγμα στην εικόνα και στη θέση του;

Νομίζω σε πολλούς παράγοντες. Σίγουρα ρόλο έχει παίξει το γεγονός ότι αυξήθηκε κατά πολύ ο αριθμός των Δικηγόρων. Είμαστε σαφώς περισσότεροι από όσοι χρειαζόμαστε. Και αυτό έχει συνέπειες στην ποιότητα των υπηρεσιών και στο ύψος των αμοιβών μας που αντίστοιχα επιδρά στην εικόνα και στο κύρος του επαγγέλματος.
Δηλαδή συναρτούμε την ποιότητα του έργου με το κόστος του. Παράλληλα φαίνεται πως κάποιοι από εμάς αξιολογούμε ως πρώτιστο μέλημά μας να «βγάλουμε χρήματα» και δευτερευόντως να ενεργούμε ως συνήγοροι του ανθρώπου ή της επιχείρησης που προστρέχουν σε εμάς. Επίσης καθοριστικός αρνητικός παράγοντας είναι
η εικόνα που δημιουργείται μέσω των ΜΜΕ για τους Δικηγόρους, όταν προβάλλουν συναδέλφους οι οποίοι τις περισσότερες φορές δεν ανταποκρίνονται στο πρότυπο που εμείς έχουμε στο μυαλό μας για το επάγγελμα του Δικηγόρου. Πρόκειται συχνά για συνάδελφους που επιζητούν περισσότερο τον εντυπωσιασμό και λιγότερο την ουσία. Θα έχετε προσέξει ίσως ότι οι πλέον σοβαροί Δικηγόροι δεν έχουν εμφανιστεί ποτέ, ούτε σε τηλεόραση ούτε σε ΜΜΕ, ούτε οπουδήποτε! Ποτέ!

Ποιες προκλήσεις βλέπετε να προβάλλουν στο μέλλον για τη Δικηγορία;

Αυτό το οποίο βλέπω ως τη μεγαλύτερη πρόκληση για το μέλλον είναι η βέβαιη αλλαγή του τρόπου άσκησης της δικηγορίας. Η δικηγορία θα μεταβληθεί άρδην τα επόμενα 10 χρόνια, ήδη βλέπουμε τις αλλαγές. Η πλέον σοβαρή εξέλιξη είναι ότι η δικηγορία του μέλλοντος δεν θα είναι ατομική. Ο τεράστιος όγκος και η πολυπλοκότητα των ζητημάτων που καλείται να απαντήσει ένας δικηγόρος επιβάλουν εξειδίκευση. Και φυσικά η εξειδίκευση οδηγεί σε συνεργασίες μεταξύ δικηγόρων. Ο μόνος δικηγόρος δεν θα μπορεί σιγά – σιγά να σταθεί αξιόμαχα στον χώρο. Μην παραβλέπουμε και το γεγονός ότι η ίδια η άσκηση του επαγγέλματος πλέον έχει καταστεί ακριβή: Οι πελάτες μας αναμένουν -και ορθά- να έχουμε ένα αξιοπρεπές και οργανωμένο γραφείο, με τη γραμματειακή του υποστήριξη και ομάδα συνεργατών. Απαιτούν πλέον -ειδικά οι επιχειρήσεις- να έχουμε ασφάλιση επαγγελματικής ευθύνης. Όλα αυτά ανεβάζουν το κόστος της παροχής δικηγορικών υπηρεσιών. Η ατομική δικηγορία καθίσταται πλέον εξοντωτική, το λέω γιατί τη γνώρισα και ξέρω. Η τεχνολογία επίσης θα επηρεάσει ριζικά την άσκηση της δικηγορίας. Δείτε π.χ. τις πλατφόρμες που παρέχουν αυτοματοποιημένες νομικές υπηρεσίες. Πώς ένας δικηγόρος μόνος του θα μπορέσει να ανταγωνιστεί μια τέτοια παροχή υπηρεσιών;

Υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ των δικηγορικών γραφείων;

Υπάρχει συναγωνισμός. Προσπαθούμε όλα τα δικηγορικά γραφεία να «πλασαριστούμε» όσο το δυνατόν καλύτερα στην αγορά. Να κάνουμε καλύτερα τη δουλειά μας. Να την εξελίσσουμε. Και αυτό προσπαθούμε να το καθιστούμε γνωστό. Αλλά μέχρι εκεί. Στα 40 χρόνια δικηγορίας δεν νομίζω να έχω δει περίπτωση «αρπαγής» πελάτη. Ούτε θα διαβάλλουμε συνάδελφο ή γραφείο, και ας έχουμε «αρπαχτεί» σε υπόθεση μέσα στο δικαστήριο. Σεβόμαστε τον τρόπο λειτουργίας του επαγγέλματος. Σεβόμαστε τους συναδέλφους. Τουλάχιστον αυτή η συμπεριφορά συνεχίζει να χαρακτηρίζει νομίζω τον χώρο μας. Και αυτό φαίνεται και στην καθημερινότητά μας, π.χ. παραμονή δίκης θα πάρω τηλέφωνο τον συνάδελφο του αντιδίκου και θα του πω “συνάδελφε θα ζητήσω αναβολή» ή «εδώ έχεις ξεχάσει να βάλεις ένα χαρτόσημο». Νομίζω η συντριπτική πλειοψηφία του χώρου τηρούμε αυτούς τους κανόνες.

Έχουν οι Δικηγόροι κοινωνική ευθύνη;

Αντιλαμβάνομαι την κοινωνική μας ευθύνη με την έννοια ότι όταν βλέπω κάτι «στραβό» οφείλω να το αναδείξω και να συμβάλω να βρεθεί ένας τρόπος επίλυσής του. Η επιλογή της απραξίας, η δικαιολογία του «εγώ είμαι επιστήμων» και δεν ασχολούμαι…, δεν συνάδει με την ιστορία του δικηγορικού επαγγέλματος. Ανέκαθεν οι Δικηγόροι ήταν μπροστά στις κοινωνικές αλλαγές. Πάντα πρωτοστατούσαμε εκφράζοντας τις απόψεις μας. Οφείλουμε να αναδεικνύουμε τα «στραβώς» κείμενα και να συμβάλουμε στη διόρθωσή τους, ενεργώντας για το κοινό καλό. Δεδομένου ότι οι Δικηγόροι εξ επαγγέλματος γνωρίζουμε τις διαδικασίες, γνωρίζουμε τον νόμο, αν εμείς δεν έχουμε κοινωνική ευθύνη να αναδεικνύουμε και να μαχόμαστε τα στρεβλά, τότε ποιοι;

Τι θα λέγατε σε έναν νέο που σκέφτεται να πάει στη Νομική Σχολή;

Eξαρτάται τι επάγγελμα θέλει να κάνει. Κάνω ένα διαχωρισμό εδώ. Θεωρώ ότι η Νομική είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα επιστήμη που διευρύνει ορίζοντες. Αλλά το να γίνει κάποιος Δικηγόρος ή Δικαστής επειδή πρόκειται πλέον για επάγγελμα, απαιτεί και άλλα skills και όχι μόνον το πτυχίο της Νομικής Σχολής. Αυτά τα skills πρέπει να τα αποκτήσει όποιος θέλει να γίνει Δικηγόρος ή Δικαστής, γιατί ξέρουμε ότι πολλοί φτάνουν στο τέλος, έχουν πάρει το πτυχίο τους, δεν έχουν όμως τις απαιτούμενες επαγγελματικές δεξιότητες και η πορεία τους αναγκαστικά αποδεικνύεται διαφορετική από αυτή που προσδοκούσαν. Όσο δε είναι φοιτητές στο Πανεπιστήμιο πρέπει να ξεχάσουν τον τρόπο που σκεφτόντουσαν και μελετούσαν όταν συμμετείχαν στις πανελλήνιες, και να μάθουν να μελετούν απευθείας αυτό το οποίο μελετά η επιστήμη τους, τον Νόμο. Όχι να μάθουν τον Νόμο μέσω μόνον του βιβλίου των παραδόσεων του Καθηγητή, διότι ο Καθηγητής μπορεί να τα λέει μια χαρά, αλλά τα βλέπει με το δικό του τρόπο. Οι φοιτητές πρέπει να δουν οι ίδιοι τι λέει ο Νόμος, να παιδευτούν με τον Νόμο. Να κρατήσουν σημειώσεις και απορίες και μετά να κοιτάξουν το βιβλίο των παραδόσεων του Καθηγητού και να τον ρωτήσουν τις απορίες τους, να κάνουν μαζί του επιστημονικό διάλογο. Οι Καθηγητές -εξ όσων γνωρίζω γιατί έχω και εγώ μία πολύχρονη καθηγητική εμπειρία- χαίρονται να τους κάνουν ερωτήσεις ακόμα και αν τους «κοντράρουν» Χαίρονται γιατί βλέπουν νέους ανθρώπους ξύπνιους, που ρωτάνε, συμμετέχουν. Άρα πρώτο πράγμα είναι «δες» τον Νόμο. Παρεμπιπτόντως, το ίδιο λέω και στα παιδιά που θα δώσουν τώρα εξετάσεις στη Σχολή Δικαστών. Αφήστε τα βιβλία, δείτε τον Νόμο. Δουλέψτε με τον Νόμο, με ένα μολυβάκι κρατήστε σημειώσεις, ερωτήσεις. Και ύστερα πηγαίνετε και διαβάστε οτιδήποτε άλλο θέλετε για τις απορίες σας. Και είναι ευκολότερες οι εξετάσεις όταν έχεις δουλέψει με τον Νόμο. Δεν χρειάζεται στις εξετάσεις να κάνεις επανάληψη. Τα έχεις μάθει πια. Και τέλος, δυστυχώς θα πρέπει κάποια στιγμή να πούμε στα νέα παιδιά ότι χρειάζονται και κάποια χρήματα για να μπορέσουν να στήσουν ένα δικηγορικό γραφείο. Η αλήθεια είναι αυτή που είναι! Αν δεν είναι ο μπαμπάς του ή ο θείος του δικηγόρος, ώστε να ξεκινήσει ο νέος άνθρωπος από κάπου, είναι πολύ δύσκολο να ασκήσει δικηγορία πλέον. Και όσο άδικο αν ακούγεται αυτό για τα παιδιά που δεν έχουν αυτό το στήριγμα για την αρχή τους, εν τούτοις αυτή είναι η πραγματικότητα. Και είναι τώρα πολύ μεγάλος ο αριθμός των Δικηγόρων, οπότε είναι εξαιρετικά δυσκολότερο για τους νέους δικηγόρους.

Ως Δικηγόρος με μακρά εμπειρία διδάσκοντος, ποιο μάθημα θα εισαγάγατε στη Νομική που δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή;

Θα έβαζα υποχρεωτικά στοιχεία λογιστικής και στοιχεία μικρο και μακροοικονομίας, ένα μάθημα που υπάρχει σε πολλά πανεπιστήμια έξω. Η Νομική επιστήμη είναι συνυφασμένη με την Οικονομία. Δεν χρειάζεται να λύνουν ασκήσεις οι νομικοί. Δεν θα τους ζητήσουν νούμερα. Να έχουν αντίληψη χρειάζεται. Να διαβάζουν έναν ισολογισμό, να ξέρουν τι διαβάζουν.

Τι σημαίνει επαγγελματική επιτυχία;

Ξέρετε δεν δίνω και πολλή σημασία στην έννοια αυτή. Όταν έπαιζα ποδόσφαιρο θεωρούσα επιτυχία να βάλω γκολ και να κερδίσει η ομάδα μου. Τώρα από κει και ύστερα, η αύξηση του τζίρου του γραφείου δεν με συγκινεί ως επιτυχία. Ότι καταφέραμε και κερδίσαμε μια υπόθεση δύσκολη, ότι κάναμε ό,τι καλύτερο μπορούσαμε και το πετύχαμε, αυτό είναι μία επιτυχία! Αλλά αυτό κρίνεται και προκύπτει ανά υπόθεση, δεν συνιστά μια γενικευμένη κατάσταση διάρκειας. Η φράση που συχνά ακούγεται «Είμαι επιτυχημένος δικηγόρος» δεν σημαίνει τίποτα. Κάθε φορά προσπαθείς να κάνεις όσο καλύτερα μπορείς τη δουλειά σου. Τα καταφέρνεις; Αν ναι, αυτό είναι επιτυχία. Ξέρετε, οι Δικηγόροι είμαστε σαν τους ηθοποιούς υπό μία έννοια. Οι σημαντικές υποθέσεις τις οποίες καταφέρνουμε να διεκπεραιώνουμε με επιτυχία είναι σαν τις πετυχημένες παραστάσεις. Η ικανοποίηση που εισπράττουμε όταν καταφέρνουμε στο τέλος “to get the deal done” είναι αντίστοιχη με την ικανοποίηση που ο ηθοποιός εισπράττει από το χειροκρότημα του κοινού στο τέλος της παράστασης: μας εμψυχώνει να συνεχίσουμε σταθερά το έργο μας. Και στις δύο περιπτώσεις βέβαια, η χαρά της επιτυχίας διαρκεί λίγο: μέχρι την ανάληψη της επόμενης υπόθεσης και αντίστοιχα την έναρξη της επόμενης παράστασης! Βλέπετε, κάθε επόμενη υπόθεση είναι διαφορετική όπως και η κάθε επόμενη παράσταση: απαιτείται εξαρχής νέα προσπάθεια.

Ο νόμος έχει σκοπό ή λογική;

Ο νόμος έχει σκοπό αλλά για να γίνει αποδεκτός χρειάζεται και λογική. Δεν αρκεί το ότι ψηφίστηκε κάτι νομότυπα για να πούμε ότι ο νόμος αυτός εφαρμόζεται. Διότι αν δεν γίνει αποδεκτός από την κοινωνία, είτε διότι δεν έχει λογική, είτε διότι είναι αλυσιτελής η λύση που προτείνει, ή για τον Α ή Β λόγο, ο νόμος αυτός έρχεται σε αντίθεση με τα ήθη της κοινωνίας, οπότε απαξιώνεται και δεν εφαρμόζεται στην πράξη. Τι να τον κάνεις το νόμο όταν δεν τον εφαρμόζεις; Ακόμα και τα δικαστήρια σε ορισμένες περιπτώσεις προσπαθούν να τον παρακάμψουν ή επιχειρούν μια «λειτουργική» ερμηνεία.

Πόσο αποτελεσματικό είναι το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης στην Ελλάδα; Υπάρχει τρόπος βελτίωσης;

Καταρχήν, μπορεί να φανώ απλοϊκός εάν θέλετε ή αιθεροβάμων, αλλά εκτιμώ ότι οι λειτουργοί της Δικαιοσύνης, εννοώ οι Δικαστές μας, απονέμουν επαρκώς τη δικαιοσύνη. Προσωπικά δεν έχω εμπειρία απρεπούς συμπεριφοράς Δικαστή. Οφείλουμε δε όλοι να αναγνωρίζουμε ότι οι Δικαστές στη χώρα μας αναγκάζονται να λειτουργούν σε αντίξοες συνθήκες, ιδιαίτερα στην Αθήνα. Στερούνται βασικών υλικοτεχνικών υποδομών αλλά και οποιασδήποτε άλλης διευκόλυνσης ώστε να επιτελέσουν το έργο τους. Και με δεδομένο και τον μεγάλο όγκο υποθέσεων, δεν μπορεί να τους ζητείται να κάνουν κάτι αισθητά καλύτερο. Εκτιμώ ότι πράττουν το ανθρωπίνως δυνατό. Για να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα της απονομής της Δικαιοσύνης πρέπει το Κράτος συνεπώς να εξασφαλίσει στους Λειτουργούς της την υλικοτεχνική υποδομή και την υποστήριξη που αυτοί χρειάζονται για να λειτουργήσουν. Τις οποίες οι Δικαστές σε άλλες αναπτυγμένες χώρες, με τις οποίες θέλουμε να συγκρινόμαστε, έχουν διασφαλίσει. Οι περισσότεροι άλλωστε εκ των Ελλήνων Δικαστών είναι μορφωμένοι και καταρτισμένοι νομικοί επιστήμονες. Άρα η χαμηλή αποτελεσματικότητα του συστήματος δεν οφείλεται σε έλλειψη ικανών Δικαστών. Και βέβαια η έλλειψη των υποδομών πλήττει και το έργο των Δικηγόρων, οι οποίοι και αυτοί καλούνται να εργασθούν σε συνθήκες ακατάλληλες.

Πώς βλέπετε τη θέση του Έλληνα δικηγόρου στο μέλλον σε σύγκριση με τη θέση άλλων Ευρωπαίων συναδέλφων, του Άγγλου, του Γάλλου κλπ.;

Οι Άγγλοι δικηγόροι απολαμβάνουν και status και έχουν “απίστευτες” αμοιβές. Μιλάμε για 1.000 λίρες ίσως και παραπάνω την ώρα. Αντίστοιχα και οι Γάλλοι, με πιο χαμηλές βέβαια αποδοχές. Και στις δύο χώρες δεν έχουν τόσους πολλούς δικηγόρους ανά κάτοικο που έχουμε εμείς. Εμείς εκ των πραγμάτων πρέπει να κατεβάσουμε τις αμοιβές μας. Η βελτίωση της θέσης του Έλληνα Δικηγόρου εξαρτάται και από τη μείωση του αριθμού των Ελλήνων δικηγόρων. Θέλω να πιστεύω ότι θα αρχίσουν κάποια στιγμή οι γονείς αλλά και τα παιδιά να βλέπουν ότι δεν υπάρχει, τουλάχιστον για την επόμενη 20ετία, περιθώριο ανάπτυξης του επαγγέλματος, εκτός αν ο πατέρας ή η μητέρα είναι δικηγόρος. Που και πάλι, αν μιλάμε για ένα μικρό γραφείο και αυτό τότε σχετικό είναι. Θα πρέπει να μεριμνήσει και η Πολιτεία για τον επαγγελματικό προσανατολισμό των νέων. Τι σημαίνει θέλω να γίνω Δικαστής; Έχεις τα προσόντα που απαιτούνται Θες να γίνεις δικηγόρος; Χρειάζονται αυτά. Τα έχεις; Πρέπει να σκεφτεί ο νέος που στοχεύει. Τι θα κάνει μετά. Και βέβαια πρέπει και οι Έλληνες γονείς να βοηθήσουν τα παιδιά τους: Δεν ισχύει το «πρέπει να πάρει πτυχίο ό,τι να ‘ναι».. Γιατί μπορεί να εκπαιδεύουμε μελλοντικούς ανέργους έτσι.

Πώς τοποθετείστε απέναντι στην αξιοποίηση των εναλλακτικών μεθόδων επίλυσης διαφορών, της διαμεσολάβησης και της διαιτησίας;

Είναι αλήθεια ότι οι εναλλακτικές μορφές επίλυσης διαφορών δεν έχουν τύχει μεγάλης αποδοχής από την ελληνική κοινωνία, ενδεχομένως διότι τα ίδια τα κρατικά όργανα δεν τις εμπιστεύονται. Βλέπετε όλοι θέλουν να έχουν στα χέρια τους «δικαστική απόφαση». Η ίδια η Πολιτεία έχει επιλέξει να εμπιστευθεί μόνον μικρής -ας πούμε- βαρύτητας υποθέσεις στις εναλλακτικές μορφές επίλυσης. Η στάση της αυτή δεν ευνοεί την ανάπτυξη τις εναλλακτικές μεθόδους επίλυσης. Πάντως στο μέλλον διαβλέπω ότι ούτως ή άλλως θα υπάρξει μία αλλαγή προς την κατεύθυνση της διαμεσολάβησης, αφού λόγω και του όλο και υψηλότερου κόστους των δικηγορικών υπηρεσιών, οι πολίτες που δεν θα έχουν τη δυνατότητα να εμπλακούν σε δικαστικούς αγώνες θα σκεφτούν λογικά και θα επιδιώξουν να επιλύσουν τις διαφορές τους με άλλον τρόπο. Και έτσι τουλάχιστον αυτό το φάσμα των μικροϋποθέσεων θα περάσει εκ των πραγμάτων σ’ αυτές τις εναλλακτικές μορφές επίλυσης διαφορών, και κυρίως στη διαμεσολάβηση. Και αυτό θα συμβάλει σίγουρα και στην αποφόρτιση της τακτικής δικαιοσύνης.

Σε πολλές χώρες, κατά τη διάρκεια της έξαρσης της πανδημίας υπήρξαν δικαστήρια που λειτούργησαν διαδικτυακά. Για πρώτη φορά Δικαστές έκαναν διασκέψεις μέσω διαδικτύου και έβγαλαν αποφάσεις. Ιs Court a place or a service;

Το Δικαστήριο είναι η υπηρεσία της απονομής της Δικαιοσύνης. Όμως, παίζει μεγάλη σημασία και ο τόπος, ειδικά σε κάποιες διαδικασίες. Δεν μπορούμε να γενικεύσουμε. Υπάρχουν διαδικασίες οι οποίες μπορούν να γίνουν κάλλιστα διαδικτυακά, π.χ. φορολογικές, διοικητικής φύσεως υποθέσεις ή απλές υποθέσεις αστικού, όπου πράγματι δεν χρειάζεται η δια ζώσης παρουσία. Απ’ την άλλη πλευρά, η φυσική παρουσία έχει προφανώς μεγαλύτερο impact στο Δικαστή, ο οποίος μπορεί ευκολότερα να αντιλαμβάνεται το θέμα της υπόθεσης που κρίνει, βλέπει με ποιους έχει να κάνει, μπορεί να ζητήσει διευκρινίσεις επί τόπου, μπορεί να ακούσει και να συνεκτιμήσει τις αντίθετες απόψεις των αντιδίκων και συνολικά να αντιληφθεί καλύτερα τις προθέσεις των διαδίκων και των Δικηγόρων τους επίσης. Αλλιώς μιλάει το σώμα και αλλιώς ένα γραπτό. Σε συγκεκριμένες ειδικά διαδικασίες που είναι συναισθηματικά φορτισμένες, π.χ. αυτοκίνητα, διαζύγια, οικογενειακές διαφορές υπάρχει και η ανάγκη των ανθρώπων να τους «ακούσει» ο Δικαστής. Αυτό ίσως να είναι το μεγαλύτερο κίνητρο κατά την άποψή μου που σπρώχνει πολλούς να πηγαίνουν στα δικαστήρια : Θέλουν να ακουστεί το δίκιο τους. Στις εμπορικές πάλι υποθέσεις είναι πολύ πιο cool τα πράγματα και δεν χρειάζεται η δια ζώσης παρουσία. Και βεβαίως εμείς οι δικηγόροι γνωρίζουμε ότι συχνά δεν χρειάζεται να έχουμε αυτοπρόσωπη παρουσία. Δεν το θέλουμε το δικαστήριο γιατί είναι χάσιμο χρόνου όταν η διαφορά μπορεί να επιλυθεί εξωδικαστικά. Είναι χάσιμο χρόνου και δεν πληρωνόμαστε κατ’ ουσία για τις ώρες μας εκεί. Συνεπώς νομίζω ότι η απονομή της Δικαιοσύνης εξ΄ αποστάσεως μέσω διαδικτύου, μπορεί να είναι μια λειτουργική επιλογή αλλά σε ορισμένες διαδικασίες. Χρειάζεται δηλαδή μια διαφοροποίηση. Και εν πάση περιπτώσει, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι συνεδριάσεις των Δικαστηρίων μας είναι δημόσιες. Η δημόσια συνεδρίαση συμβάλει στον έλεγχο των Δικαστών. Η δημοσιότητα κατοχυρώθηκε ως αρχή για να συμβάλει στην εύρυθμη απονομή της Δικαιοσύνης..

Συχνά λένε οι επιχειρηματίες: θέλω ένα δικηγόρο που να μη μου λέει ότι αυτό δε γίνεται, αλλά ότι αυτό γίνεται με αυτόν τον τρόπο. Θέλω να «μπει στα παπούτσια μου» και να μου πει το πώς. Εσείς, μπαίνετε στα παπούτσια τους;

Αυτό ακριβώς εργαζόμαστε να κάνουμε ως Δικηγόροι. Αυτό κάνουμε. Σε εμάς έρχεται ο πελάτης και λέει: θέλω μια λύση στο πρόβλημά μου. Kαι εμείς ψάχνουμε να του βρούμε τη λύση. Ξέρετε νομίζω ότι το να μπορείς να μπεις στη θέση του πελάτη σου δεν είναι μόνον θέμα εκπαίδευσης. Είναι περισσότερο θέμα επιλογής, κουλτούρας και νοοτροπίας. Επειδή στο επάγγελμά μας υπάρχουν γκρίζες ζώνες, ο Δικηγόρος που συμβουλεύει μια επιχείρηση πρέπει να μπορεί και να θέλει να συμμετέχει και εκείνος με τις συμβουλές του στην ευθύνη της λήψης των αποφάσεων. Να μπορεί να υπολογίζει πιθανότητες, να υπολογίζει ρίσκο. Να μπορεί αλλά και να επιτρέπει στον εαυτό του να προτείνει εναλλακτικές λύσεις για την επίτευξη του επιχειρηματικού σχεδίου, οριοθετώντας τους κινδύνους που ενέχει η κάθε λύση. Συχνότατα δεν υπάρχει «100% ασφαλής λύση».

Πόσο συχνά βλέπουμε τον Έλληνα δικηγόρο να κερδίζει «a seat at the table;

Υπάρχουν συνάδελφοι οι οποίοι έχουν επάξια κερδίσει θέση στα ΔΣ επιχειρήσεων κατέχοντας και την εμπειρία και την ευφυία και την εμπιστοσύνη των διοικητικών συμβουλίων και των προέδρων τους, διότι με τις νομικές τους γνώσεις διευκολύνουν τη συζήτηση και διαμορφώνουν τη λήψη των αποφάσεων. Αν ο δικηγόρος δεν έχει αυτά τα credentials, δεν γνωρίζει οικονομικά, δεν ξέρει λογιστική, δεν ξέρει πως λειτουργεί μια επιχείρηση και περιορίζεται να ερμηνεύει τον νόμο πώς μπορεί να κερδίσει μια τέτοια θέση; Πώς μπορεί να μην αποβεί ανάχωμα για την επιχείρηση; Και ξέρετε δεν είναι τυχαίο που οι αποδοχές των οικονομικών συμβούλων είναι κατά κανόνα σημαντικά υψηλότερες από αυτές των νομικών συμβούλων. Διότι ακριβώς η επιχείρηση δεν θεωρεί εξίσου πολύτιμη τη συμβολή του στη λειτουργία και στην ανάπτυξή της, επειδή βλέπει τη «συντηρητική» του προσέγγιση ως εμπόδιο τελικά και όχι ως μοχλό ανάπτυξης. Στην πραγματικότητα ο ρόλος που μπορεί να έχει ο νομικός σύμβουλος της επιχείρησης στην ανάπτυξή της είναι κορυφαίος.

Ποιες θα ήταν οι 3 προτάσεις που θα καταθέτατε στους αρμοδίους με στόχο τον εκσυγχρονισμό του επαγγέλματος;

Πρώτον, θα πρότεινα η συνολική εκπαίδευση ενός ασκούμενου Δικηγόρου και συνεπακόλουθα οι εξετάσεις για τη λήψη της άδειας ασκήσεως επαγγέλματος να δομηθούν σε διαφορετικό πλαίσιο. Δεν αντιλαμβάνομαι γιατί οι υποψήφιοι ασκούμενοι Δικηγόροι θα πρέπει να δοκιμάζονται ξανά στα ίδια μαθήματα στα οποία έχουν ήδη δώσει εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο. Υποτίθεται ότι αυτά τα έχουν μάθει επαρκώς και γι’ αυτό πήραν το πτυχίο τους! Θα προτιμούσα να δοκιμάζονται σε άλλα πράγματα και σε άλλες δεξιότητες, τις οποίες χρειάζονται για την άσκηση του επαγγέλματος. Ενδεχομένως να δοκιμασθούν γράφοντας ένα δικόγραφο, μία δικαστική απόφαση, ένα συμβόλαιο, πράγματα που αποδεικνύουν ότι πράγματι έκαναν άσκηση. Θα προέβλεπα επίσης οι ασκούμενοι Δικηγόροι να λαμβάνουν υποχρεωτικά για τη λήψη της άδειάς τους πιστοποιημένη εκπαίδευση στα soft skills που πρέπει να έχουν για να ασκήσουν αποτελεσματικά το επάγγελμα στη σύγχρονη εποχή. Επίσης θα έπρεπε να εκπαιδεύονται σε θέματα δεοντολογίας, ήθους, ύφους. Παλαιότεροι συνάδελφοι μπορούμε να συμβάλουν ενεργά σε αυτό. Δεύτερον, θα μεριμνούσα για την αναβάθμιση του ρόλου και του status του Δικηγόρου στην κοινωνία. Δεν πρέπει να ανεχόμαστε συμπεριφορές και πρακτικές από συναδέλφους που δεν είναι σύμφωνες με τον ρόλο του Δικηγόρου. Παράλληλα δεν πρέπει να δεχόμαστε απαξιωτικές και χωρίς βάση κριτικές. Οφείλουμε να ενεργήσουμε θετικά, να είμαστε πιο αυστηροί σε θέματα ήθους και συμπεριφοράς, να ενισχύουμε το προφίλ των δικηγόρων στη συνείδηση του κόσμου. Τρίτον ίσως θα επεδίωκα να ζητήσω και περιορισμό του αριθμού των δικηγόρων που λαμβάνουν άδεια ασκήσεως επαγγέλματος. Είμαστε περισσότεροι από όσοι χρειαζόμαστε με αποτέλεσμα την συμπιεση των αμοιβών μας πολλές φορές σε ευτελή επίπεδα. Και δεν είναι προς όφελος κανενός και ειδικά των νεότερων συναδέλφων προφανώς να ευτελίζουμε το έργο μας.

Πόσο χρόνο αφιερώνετε διαβάζοντας σχετικά με το επάγγελμα;

Κατά μέσο όρο νομίζω διαβάζω γύρω στις 2 ώρες την ημέρα. Δεν γίνεται διαφορετικά. Οφείλω να ενημερώνομαι: απ’ την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως για τη νομοθεσία διαβάζοντας λίγο διαγώνια, κάποιες αποφάσεις, ένα άρθρο, κάποιον νόμο που πρέπει να δω. Φεύγει πολύ γρήγορα η ώρα. Εάν πεις ότι μπαίνω σε διαδικασία να γράψω ένα άρθρο, να κάνω μία παρουσίαση, να κάνω κάποιο μάθημα, τότε απαιτείται πλέον δουλειά και το Σαββατοκύριακο.

Σας αφήνει η δικηγορία ελεύθερο χρόνο;

Ναι, φροντίζω να μου αφήνει χρόνο ελεύθερο για να μπορώ να κάνω και κάποια άλλα πράγματα που με ενδιαφέρουν, αλλιώς θα είχα καεί άμα ήταν συνέχεια το μυαλό μου στο επάγγελμα. Δεν θα ήμουν άνθρωπος. Θα ήμουν φυτό. Γι’ αυτό και φροντίζουμε στην εταιρία μας ο κόσμος να φεύγει γύρω στις 5:30-6:00. Δηλαδή δεν μένουμε αργά. Εκτός και αν είναι κάτι επείγον, οπότε θα μείνουμε,. Μπορεί να τύχει εγώ να μείνω καμιά φορά παραπάνω ή να χρειαστεί να κάνω κάποιο ραντεβού εκτός γραφείου, αλλά αυτό είναι άλλο. Θέλουμε στην εταιρία να έχουν όλοι τη δυνατότητα να έχουν και προσωπική ζωή, και οικογενειακή ζωή. Ακούω κάτι ωράρια σε άλλα γραφεία: 11, 12 η ώρα το βράδυ… Nα συμβεί αυτό εκτάκτως, να γίνει μια φορά, δυο φορές, το κατανοώ. Αν όμως είναι σύστημα… συγγνώμη, αλλά δεν επιβιώνουν οι άνθρωποι έτσι. Δεν μπορούν.

Ποιο βιβλίο διαβάζετε αυτή τη στιγμή εκτός Νομικής επιστήμης;

Διαβάζω πολλά βιβλία παράλληλα. Αυτή τη στιγμή διαβάζω την «Πτώση των Οθωμανών» του Rogan Eugene, εννοείται στα αγγλικά. Ξαναδιαβάζω τον Προυστ γιατί παλιά που τον διάβασα ήταν μάλλον επιφανειακά. Διαβάζω επίσης τον εξαιρετικό Κοϊντιλιανό, Περί Ρητορικής. Δεν υπάρχει καλύτερο βιβλίο για τη Ρητορική. Και την ιστορία του 19ου αιώνα, με τίτλο «The Transformation of the World» του Jürgen Osterhammel, ένα εκπληκτικό βιβλίο, για το οποίο έμαθα τυχαία διαβάζοντας πως ήταν το μοναδικό βιβλίο που διάβασε η Μέρκελ πριν 2 χρόνια. Το συνιστώ σε όποιον ενδιαφέρεται.

Τι βλέπετε για το 2ο εξάμηνο του 2020;

Είμαι αισιόδοξος για να είμαι ειλικρινής. Και σαν άνθρωπος αλλά και σαν επαγγελματίας. Καταρχήν βλέπω τόσο από τις δικές μας υποθέσεις μας αλλά και από τις υποθέσεις άλλων γραφείων που συζητώ, ότι δεν μας κατάφερε σοβαρό πλήγμα ο κορωνοϊός. Απλώς μας «έσπρωξε» πιο πίσω κάποιες υποθέσεις, κάτι που μπορεί να μας δημιούργησε ταμειακό πρόβλημα για τους 2-3 μήνες αλλά όχι ουσίας. Δηλαδή δεν χάσαμε πελάτη, δεν χάσαμε υποθέσεις. Θα βρούμε τους πελάτες και τις υποθέσεις μπροστά μας. Παράλληλα κρατώ όσα μάθαμε αυτούς τους 2-3 μήνες λόγω της πανδημίας: μάθαμε τηλεργασία, μάθαμε e-learning, μάθαμε να προστατευόμαστε υιοθετώντας μέτρα υγιεινής τα οποία μπορούμε να κρατήσουμε. Μας βοήθησε να δούμε και τις αντοχές μας, να δοκιμάσουμε την οργάνωσή μας και να ενισχύσουμε την αυτοπεποίθησή μας σε όλα τα επίπεδα, ατομικά και συλλογικά, ως κοινωνία και ως χώρα. Ιδίως βοηθήθηκε το σύστημα υγείας της χώρας που το είχαμε παραμελήσει τόσα χρόνια και τώρα -απ’ ό,τι διαβάζω- έχει αυτό ενισχυθεί και έχουμε πλέον των 1.000 ΜΕΘ, εκεί που είχαμε 500. Ελπίζω ότι θα ληφθεί εγκαίρως και η ενίσχυση των 32δις από την Ευρωπαϊκή Ένωση και θα γίνει σωστή αξιοποίησή της. Νομίζω έχουμε λόγους να είμαστε αισιόδοξοι. Και πιστεύω ότι και ο τουρισμός θα ανακάμψει, δεν θα είναι τόσο δραματική η κατάσταση όσο λέγεται.

Έχετε αισιόδοξη προσέγγιση.
Ναι είμαι αισιόδοξος. Και όταν συνομιλώ με… απαισιόδοξους, δεν παίρνω πάντα απαντήσεις οι οποίες να με πείθουν για το αντίθετο. Είμαι αισιόδοξος και εργάζομαι αναλόγως!

Ακολουθούμε λοιπόν το παράδειγμά σας. Και σας ευχαριστούμε για την εξαιρετική συνομιλία.